Ani, 1001 kilisenin şehri
Yaklaşık bin yıl önce, eski Ermeni başkenti Ani, büyüklük ve etki bakımından Konstantinopolis, Bağdat ve Kahire ile rekabet ediyordu. Tarihsel olarak Ani, çok eski zamanlardan beri bir Ermeni yerleşim yeri olarak bilinmektedir.
İlk olarak 5. yüzyıl Ermeni kroniklerinde bir tepe üzerine inşa edilmiş güçlü bir kale olarak bahsedilmiştir. Ani, MS 961’de Bagratuni Krallığı’nın başkenti yapıldı ve 11. yüzyılda yüz binden fazla nüfusa ulaştı. Görkemi ve ihtişamıyla ünlü olan Ani, “40 kapılı şehir” ve “1001 kilisenin şehri” olarak biliniyordu. Daha sonra çeşitli rakip imparatorlukların savaş alanı haline geldi ve yıkılmasına ve terk edilmesine yol açtı.
Bugün Ani, büyük ölçüde modern Türkiye’de unutulmuş eski bir Ermeni hayalet kasabası olarak kalmaya devam ediyor. Gezginler, yazarlar ve diğer maceracılar, yüzyıllar boyunca Ani’yi büyük bir saygıyla tanımladılar. Bence Ani’yi, burayı ziyaret eden insanların sözlerinden daha iyi anlatmanın bir yolu yok. Bu nedenle, aşağıda bu yürek ısıtan hikayelerden bir seçki bulabilirsiniz.
Nobel ödülü adayı Rus Sovyet yazar Konstantin Paustovski, 1923’te Ani’yi şu sözlerle anlatmıştır:
“Ani nasıl bir yerdir? Ne kadar uğraşırsanız uğraşın, tarif edilemeyecek şeyler vardır.”
“Diğer yakada bazilikalar, kiremitli Ermeni kubbeleri ve insanların tamamen yokluğunu gördük. Burası, dünyanın gerçek harikalarından biri olan eski Ermeni başkenti Ani’nin kalıntılarıydı.”
İngiliz parlamento üyesi ve iş adamı H. F. B. Lynch de 1893’te “Ermenistan, seyahatler ve çalışmalar” adlı kitabında Ani şehrini şöyle anlatır:
“Ancak, mimarlık tarihinin sınırlarını aşan daha geniş bir ders, Bagratid hanedanının başkentine yapılan bir ziyaretten ve surları içinde gezginlere sunulan kaybolmuş bir medeniyetin canlı kanıtlarının incelenmesinden elde edilebilir. Anıtları Ermeni halkının karakterine güçlü bir ışık tutuyor ve Ermeni tarihinin önemli özelliklerini dile getiriyor..”
“Çatılar ve duvarlar taştan yapılmış ve Ermeni kiliselerinde her zamanki gibi ahşap veya metal kullanılmamış. Günümüzde bile Ermeni duvar ustaları olağanüstü bir beceriye sahipler; ve doğal yetenekleri burada deha kavramları tarafından yönlendirilmiştir.
Stilin değerleri, kaynaklarının çeşitliliği, alçak kabartmadaki süslemenin zarafeti, her bir parçanın kusursuz bir şekilde uygulanmasıdır.”
“Bu binalara, dokuz yüzyıl önce Ermeni hükümdarlarının gözlerini kamaştırdıkları zamanki hal ve koşullarda hayranlık duyuyoruz. Batı topraklarında böyle bir yer en azından küçük bir kasaba veya köy tarafından işgal edilirdi..”
İtalyan tarihçi, gezgin ve diplomat Luigi Villari 1905’te Ani’yi şöyle anlatıyor:
“Bir veya iki kahverengi sırtın üzerinden yürüdük ve aniden Ani’nin surları göründü. Orada duruyorlardı, yaklaşık bir mil boyunca uzanan devasa duvar yığınları, kısa aralıklarla büyük yuvarlak kuleler, eski cesur günlerde Ermenilerin eylemlerinin sessiz tanıklığı.”
“Konstantinopolis dışında hiçbir yerde bir ortaçağ şehrinin bundan daha muhteşem savunmalarını görmedim. Yaklaşık üçte iki mil boyunca hala ayaktalar ve kırık parçaları şehrin çevresinin tüm uzunluğu boyunca uzanıyor ve Arpa Çayı vadisine iniyor.”
“Bu muhteşem şehir, en üst düzeydeki eski Ermenilerin bir inşaat gücü ve mimari becerisinin kanıtlarını gösteriyor..”
Sir E. A. Wallis Budge, Londra 1928. 1270’lerde Nasturi Hristiyan rahipler Sawma ve Markos’un Ani’ye yaptığı ziyareti şöyle anlatır:
“Ve Animto (Ani) şehrine vardıklarında ve oradaki manastırları ve kiliseleri gördüklerinde, binaların büyüklüğüne ve ihtişamına hayran kaldılar.”
Bir diğer unutulmaz alıntı ise 1817’de İngiliz sanatçı, yazar, diplomat ve gezgin Sir Robert Ker Porter’dan geliyor:
“Kendimizden başka hiçbir canlının nefes almadığı bu büyük şehrin batı ucunda, bir zamanlar Ermenistan krallarına ait olan sarayı gördük; ve bu eski başkentin ününe layık bir yapı. Uzunluğu, bir tarafta şehrin surları, diğer tarafta ise vadi arasında neredeyse tüm genişliği kaplıyor. Gerçekten de, başlı başına bir şehir gibi görünüyor; ve içeride ve dışarıda öylesine muhteşem bir şekilde dekore edilmiş ki, hiçbir açıklama, binanın her yerinde bulunan taş üzerindeki son derece işlenmiş oymaların çeşitliliği ve zenginliği veya sayısız salonunun zeminini güzelleştiren incelikle işlenmiş mozaik desenleri hakkında yeterli bir fikir veremez.”
“Ne kadar uzağa gidersem ve bu uçsuz bucaksız başkentin kalıntılarını ne kadar yakından incelersem, sağlam ve tamamlanmış duvar işçiliğine olan hayranlığım o kadar arttı. Kısacası, sütun başlıklarının ustaca işçiliği, karmaşık süslemelerin hoş oymaları ve arabesk frizleri, yurtdışında veya İngiltere’nin en ünlü katedrallerinde gördüğüm her türden eseri geride bırakıyordu.”
William J. Hamilton da 1836’da Ermeni zanaatkarların yüzyıllarca dayanacak yapılar inşa edebilmeleri nedeniyle olağanüstü inşaat tekniklerini tanımladı. Şöyle anlatıyor:
“Kendine özgü ve modern Avrupa’da bilinmeyen bir tarzda inşa edilmiş bir Hristiyan kasabasının görüntüsü etkileyici ve neredeyse korkunçtu, şimdi neredeyse sekiz yüzyıl önce yıkıcılarının bıraktığı haliyle aynı durumda.”
“Anni’de Ermeni yazıtlarıyla kaplı olmayan önemli bir bina neredeyse yok.”
Yabancı gezginler Ani’yi bu şekilde kaydeden tek kişiler değiller. Eski terk edilmiş Ermeni başkentini ziyaret eden Ermeniler, duygularını bastırmakta sıklıkla zorluk çekiyorlardı. Basmadjian 1903’te bu yerleri şöyle anlatıyor:
“İster at sırtında, ister arabayla, isterse yürüyerek gelen bir gezgin veya hacı, bu şehre yas tutarak gelmeden önce, binlerce düşünceyle bu yere doğru bakar. Sabırsızdır; onu uzaktan görmek için çabalar -sadece bir an için bile olsa-, içsel bir memnuniyet mi yoksa uzun yılların özlemlerini mi tatmin etmek için olduğunu bilemez. Bu, tüm Ermenilerin ve hatta yabancı gezginlerin bile yüreklerini yakan, açıklanamayan bir arzudur.
Ve sonra yoldaşlarınız “ANI!” diye bağırır. Sanki aniden bir bomba patlamış veya vücudunuzdan bir elektrik akımı geçmiş gibidir! Titriyorsunuz; nefesinizin düzenli akışı değişir; kalbiniz çarpar; sinirleriniz yumuşar; duygularla doluyorsun ve gözlerin yaşlarla ıslanmaya başlıyor; artık kendi efendin değilsin; başlangıçta tuttuğun gözyaşlarının şimdi akmasına, yanaklarından aşağı akmasına izin veriyorsun. Bu yıkılmış duvarların, bu yarı yıkılmış binaların, içindeki eski ve güçlü anıları uyandıran bu yosun kaplı taş yığınlarının önünde bir çocuk gibi ağlıyorsun.”
İngiliz ordusu subayı Tümgeneral Charles Gordon, 1857 yılında Ani’ye yaptığı ziyareti anlatan mektubunda şunları anlatıyor:
“Turumuzun üçüncü gününde Ermenistan’ın eski başkenti Ani’den geçtik. Bu şehir tamamen terk edilmiş ve içinde hala ayakta duran muhteşem kiliseler var. Bu kiliseler büyük bir özenle inşa edilmiş ve korunmuş. Duvarlarındaki bazı renkli çizimler bugün bile görülebiliyor. Bu ilginç yerden sizin için bazı manzaralar elde ettim. Kuleler ve duvarlar neredeyse sağlam; ancak bu kadar büyük bir yerin en sıra dışı yanı, eşsiz sessizliği.
Bu sıra dışı yeri olması gerektiği gibi tarif edemeyeceğimi hissediyorum.”
Baron Max von Thielmann (1872) ‘Kafkasya, İran ve Asya’da Türkiye’de Yolculuk’ adlı kitabında Ani’yi ve “bazı kısımları sanki dün tamamlanmış gibi taze görünen” muhteşem mimarisini gördüğünü anlatır. Ayrıca orada olmanın hissini şu şekilde anlatır:
“Yaklaşık 200 fit yükseklikteki iki tepe arasında uzanan yumuşak bir sırtta (Beş Verst Haritası’nda Kara-Kala yakınında) bakışlarımıza vahşi ve ıssız ihtişamı bakımından belki de eşsiz bir panorama açıldı. Önümüzde yaklaşık beş mil uzunluğunda kayalık bir ova uzanıyordu ve en uç noktasında kuleler, kiliseler ve saraylarla çevrili güçlü bir şehir vardı – asil bir yığın, ancak cansız.
Bu sahnenin uyandırdığı çağrışımlar, hakim olan dinginlik ve ıssızlıkla bin kat daha arttı; çünkü geçmiş günlerde güçlü bir imparatorluğun başkenti tam bu noktada tüm ihtişamı ve görkemiyle duruyordu; ve bu harabeler arasındaki yalnızlığın verdiği izlenim o kadar yoğundu ki, daha sonra Babil ve Palmira’da bile bu kadar keskin bir his yaşamadım.”
Alıntı : AMZ Newspaper